Đa tài thường đã tật, nhất là các nghệ sĩ phương Tây ở thế kỉ XIX, thế kì lãng mạn, đam mê, cuồng loạn thì lại càng nhiều tật vì không khí chung của thời đại
Nhưng họ có tài, cảm xúc sâu sắc hơn ta, tưởng tượng dồi dào hơn ta, phô diễn được nỗi lòng cùng tư tường một cách tinh tế hơn ta, miêu tả được thiên nhiên một cách chân xác, bóng bẩy hơn tạ. Họ vừa là những đại biểu của nhân loại – vì là người thường như chúng ta, có tâm tư của chúng ta – vừa là những vì sao lấp lành, những bông hoa rực rỡ tô điểm cho vũ trụ.
Và ngay cả những kẻ nhiều tật nhất, tâm hồn cũng có một vài điểm khả ái: Chateaubriand về già chịu nghèo để giữ thanh danh, Goethe rất khiêm tốn, nhận răng da mang ơn rất nhiều của tiên nhân cũng như của người đồng thời
Đáng quí hơn cả là hết thủy đều có đức chung này: cũng có tài lại cũng trau giỏi cái tài, cần cù làm việc suốt đời, chỉ nhâm mỗi mục đích là lưu lại cài đẹp cho hậu thế.
Goethe bỏ ra non sâu chục năm viết kịch Faust.
Chateaubriand đã xếp bản thảo tập Hồi ki vào thùng, niêm phong lại, giao cho một chưởng khế, rồi lại mở ra, sửa lại nữa trước khi mát.
Maugham chịu đói rét mười năm để luyện cây viết, sáu mươi lăm tuổi mới nghĩ vì không muốn làm “đơ thêm những bức họa cũ” của ông.
Disney coi tiền bạc chỉ là một phương tiện để làm việc, kiếm được bao nhiêu đem dùng hết vào việc cải tiến nghệ thuật, không hưởng thụ một chút gì.
Còn Balzac thì suốt đời “bị cực hình vì bút và mực”, uống cà phê đậm, ngâm chân vào nước hột cải để viết ngày viết đêm, sửa bản thảo cả chục lần; tới khi đau, bac sĩ bảo phải nghĩ, ông đáp: “Nghỉ! Ai mà chẳng biết toa thuốc đó! Nhưng làm sao mà nghỉ được?”
Ôi Họ thật đảng phục mà cũng đáng thương!
Sài Gòn ngày 1.8.1979.
NGUYỄN HIẾN LÊ