Thị thành đông đảo và lắm giai tầng thật. Nhưng thị dân được “tính” vào đây ít người nghèo, chẳng có nông dân và không đậm màu cần lao. Đấy là những Nho gia cuối mùa, thông phán, người Tây học, nhà văn thiếu tự tin (?), tay chơi suy đồi, người chung chiêng đức tin để phải chọn theo Phật, Thánh hay núp dưới bóng Chúa… Họ có nỗi khổ tâm, dằn vặt của kẻ ăn ngon mặc đẹp, chứa ký ức mất mát hoặc mớ chữ trong đầu chứ không phải loại chỉ cần no ấm là đủ. Và ngay mỗi con người ấy cũng không thể xác định đơn sắc là tích hay tiêu cực.
Cái mạch quyến rũ tôi nhất là phố đầu thế kỷ XX, sử coi là giai đoạn “cận đại”. Xung quanh “ấm” Bình có những Lương Văn Can, Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh… Lượn lờ tâm trạng xã hội vừa muốn đuổi Tây đi vừa bị nền văn minh của nó đè ép. Yêu nước, ghét thực dân, nhưng không hẳn “chân Nho”, “ấm” Bình hoài nghi sự thành công của vụ Hà Thành đầu độc nhưng vẫn tham gia, thậm chí viết thư từ vợ như một hành động tuyệt mệnh. Giãi bày kỹ tâm lý nhân vật chứ không mô tả kết cục bi thảm của cuộc nổi dậy, chắc tác giả ưa thích cái quá trình, nguyên nhân, hậu quả của một vận động hơn cao trào, sự biến. Đoạn “sử thi” này cũng he hé cuộc chọn lựa để được độc lập của các cụ ta: bạo lực hay dân trí đi trước – đề tài đang được bàn luận rôm rả.
Sang thời “hiện đại”, mọi thứ như là hiện ra theo kiểu “mờ chồng”, vì nhân vật cứ lúc “ông” lúc “thằng”, từng trải quá để mỏi mệt, buông bỏ nhưng bản năng ao ước, ham sống vẫn còn. Cải tạo tư sản, bổ sung thành phần…, phố lắm thăng trầm quá nên đức tin con người cũng mờ mờ ảo ảo, vị hoài nghi, suy đồi “di truyền” từ Lâm, Tĩnh sang thanh niên Tùng. Mạch văn này có chỗ “rẽ ngang” rất đắt (cỗ Hà Nội), lại có chỗ lan man; lôi cả thời sự vào liệu có đáng… Nhưng đây là “kể lể nhỏ” kia mà. Trong cuộc chơi rất riêng này, Nguyễn Việt Hà tha hồ tìm tòi, đi xa về gần tung tẩy rồi vòng vèo trở lại mạch chính. Rất lắm công phu và cũng thật tự do.
Làng văn giờ lắm ảnh hưởng, nhiều người muốn cách tân, nhưng thành công lại gian nan thay. Không phải cứ lý trí mà thắng, khó nhất là để mạch văn mới chảy ra thật tự nhiên. Đối với tôi, cuốn này của anh lý thú nhiều hơn rối rắm. Còn người đọc đón nhận nó thế nào, sẽ ngao ngán khó tiêu hóa hay hào hứng cười sằng sặc hoặc cả hai, lại là câu chuyện khác.
